Любоў як спосаб атрымаць ежу

Гары Харлоў быў адным з першых псіхолагаў, які ўзяўся вывучаць прыроду любові і прыхільнасці з навуковага пункту гледжання. Яго эксперыменты былі жудаснымі, але з іх дапамогай вучоны даказаў важнасць ранняй прыхільнасці і эмацыйных сувязяў для здаровага псіхічнага развіцця.

Да Харлоў у навуковай супольнасці было прынята лічыць, што праява дзіцячай прыхільнасці да маці — не больш чым сентыментальны рудымент, у якога няма ніякіх карысных якасцей. Больш за тое, у першай палове XX стагоддзя актыўна распаўсюджвалася тэорыя, паводле якой дзіцячая эмацыйная сувязь з бацькамі можа прывесці да псіхалагічных праблем у дарослым жыцці. «Калі вы адчуваеце спакусу пагладзіць дзіця, памятайце, што матчына любоў — вельмі небяспечная рэч», — сур'ёзна папярэджвалі бацькоў псіхолагі таго часу.

Лічылася, што любоў дзіцяці да мамы — гэта ўсяго толькі жаданне немаўляці як мага хутчэй і прасцей задаволіць свае базавыя запатрабаванні. Іншымі словамі, абдымаючы маму, значна прасцей атрымаць ад яе ежу, наталіць смагу ці справіцца з болем.

Да Харлоў ніхто толкам прыроду і сутнасць прыхільнасці паміж маці і дзіцем не вывучаў. Усё ў асноўным зводзілася да філасофскіх разваг, назіранняў і тэарэтызавання. Эксперыментаў ніхто не ставіў. Ды і якія эксперыменты можна паставіць, вывучаючы любоў? Харлоў жа прыдумаў і паставіў эксперыменты, з дапамогай якіх выклікаў хвалю гневу і перавярнуў уяўленні аб вытоках узаемаадносін немаўлят і бацькоў.

---

Няшчасныя макакі

Гары Харлоў нарадзіўся ў невялікім мястэчку ў штаце Аёва ў 1906 годзе. Пра яго дзяцінства мала што вядома. Сам будучы псіхолаг успамінаў, што мама была з ім халоднай, з-за чаго ён адчуваў частыя прыступы дэпрэсіі. Напэўна, гэта моцна паўплывала на выбар жыццёвага шляху юнага Гары.

Хлопчык добра вучыўся, выдатна скончыў школу, паступіў у Стэнфардскі ўніверсітэт. Цікава, што спачатку ён жадаў вывучаць літаратуру, але пасля першага семестра вырашыў, што хоча вывучаць псіхалогію. У 24 гады Харлоў атрымаў ступень доктара філасофіі і пасаду ва Універсітэце Вісконсіна.

Гары ўжо ведаў, што ўсе ягоныя далейшыя даследаванні будуць звязаны з малпамі. Ён запатрабаваў у кіраўніцтва ВНУ вылучыць яму лабараторнае памяшканне, аднак працадаўца адмовіў. Тады Харлоў за свае грошы купіў закінуты будынак непадалёк ад універсітэта, з дапамогай аспірантаў адрамантаваў там памяшканне і ператварыў яго ў тое, што неўзабаве стане вядома як «лабараторыя прыматаў». Гэта была першая ў свеце такая лабараторыя, дзякуючы якой больш за 40 студэнтаў вучонага пасля атрымалі доктарскую ступень.

На працягу дваццаці гадоў Харлоў правёў мноства эксперыментаў, звязаных з вывучэннем інтэлекту малпаў. Аднак сусветную славу і нянавісць яму прынеслі іншыя доследы, якія ён зрабіў ужо ў даволі сталым узросце. Неяк у сярэдзіне 1950-х Гары заўважыў, што маленькія макакі пасля адлучэння ад маці вельмі моцна прывязваліся да махровых ручнікоў. Прыматы прытуляліся да кавалачка тканіны і моцна злаваліся, калі яго ў іх адымалі. Тады навуковец задумаўся аб прыродзе любові і прыхільнасці. Каб вывучыць гэтыя складаныя з'явы, трэба было разбіць сэрца.

Харлоў змайстраваў для маленькіх макак дзвюх штучных «мам». Абедзве былі зроблены з дроту, але адна была абгорнута ў мяккую тканіну, якая нагадвала поўсць. У другой жа заставаўся цвёрды каркас, але дадавалася соска з малаком. Першы стрэс малпы адчувалі пасля адлучэння ад сапраўдных маці. Дзіцяняты стагналі, крычалі, біліся аб сценкі клеткі, а вадкі стул указваў на моцны эмацыйны шок.

Праз некалькі дзён малпачкі прызвычайваліся да новых умоў і пераносілі сваю прыхільнасць з сапраўднай мамы на штучную. Прычым юныя макакі аддавалі перавагу мяккай «маці» — яны ўвесь час чапляліся за яе, поўзалі, уладкоўваліся на «спіне» або «жываце». Драцяная «мама» з соскай выкарыстоўвалася толькі тады, калі трэба было наталіць голад. Адразу пасля кармлення дзіцяняты ўсё роўна вярталіся да пухнатых сурагатных мам.

На гэтым Гары не спыніўся і «ўдасканаліў» свае доследы. Дзіцяня разам з мяккай «мамай» пераносілі ў незнаёмае памяшканне. Малпа чаплялася за «маму», але, трохі асмялеўшы, пачынала даследаваць пакой. Спалохаўшыся, магла кінуцца назад да штучнай «маці». У выпадку з простай імітацыяй з дроту дзіцяня нічога не даследавала — яно не рухалася, паралізаванае ад страху, або нервова смактала пальцы.

Таксама ў клеткі змяшчалі плюшавага мядзведзя з шумнай бразготкай усярэдзіне. Малпачкі з драцяной «мамай» скурчваліся ад страху і ўціскаліся ў кут. Дзіцяняты з мяккай «мамай» не выяўлялі страху і часта кантактавалі з цацкай.

Мабыць, адным з самых жорсткіх эксперыментаў на гэтым этапе стала выкарыстанне мяккіх «мам» з рознымі прыстасаваннямі для адштурхвання малпачак. Харлоў устаўляў унутр лялек іголкі, якія маглі ў любы момант высунуцца і ўкалоць дзіцяня. Іншыя «мамы» пачыналі моцна трэсціся, скідаючы з сябе маленькіх макак. Малпы пасля такога стрэсу забіваліся ў процілеглы кут клеткі, але ўсё роўна праз некаторы час вярталіся, зноў і зноў спрабуючы прыціснуцца да штучнай маці.

Роспач і дэпрэсія

Усе гэтыя эксперыменты выклікалі фурор у навуковай супольнасці. Доследы Харлоў паказалі, што дзецям у першую чаргу патрэбны тактыльны кантакт з бацькамі, а не ежа. Гэтым жа тлумачыцца і прыхільнасць дзяцей да дрэнных бацькоў. Навуковец даказаў, што «абдымашкі» — гэта базавая патрэбнасць дзяцей, нават больш важная, чым ежа.

Сёння ўсё гэта бачыцца банальным, але ў першую чаргу дзякуючы працам Харлоў. Да яго лічылася, што тактыльны кантакт можа толькі разбэсціць дзіця, таму лепш абыходзіцца з немаўлятамі як мага больш строга. Пасля эксперыментаў з малпамі змяніліся ўсе галіны, так ці інакш звязаныя з выхаваннем дзяцей. У вытворчасць запусцілі заплечнікі-кенгуру, якія імгненна сталі вельмі папулярнымі. У радзільнях немаўлят сталі як мага раней аддаваць мамам. У шматлікіх кніжках па выхаванні нарэшце сталі заклікаць абдымаць дзяцей як мага часцей і не пазбаўляць іх ласкі па надуманых падставах.

Пасля публікацыі рэвалюцыйных вынікаў доследаў Гары атрымаў прапанову ўзначаліць Амерыканскую псіхалагічную асацыяцыю. Здавалася б, час спачываць на лаўрах і атрымліваць асалоду ад сваёй працы. Але Харлоў быў не такі. У яго было яшчэ шмат ідэй. Навуковец заняўся вывучэннем уплыву сацыяльнай дэпрывацыі на паводзіны малпаў.

Гары змяшчаў маленькіх макак у цалкам ізаляваныя ад іншых малпаў клеткі на розныя перыяды часу, звычайна ад двух месяцаў да года. Хаця былі прыклады, калі няшчасныя макакі жылі ў поўнай адзіноце 15 гадоў. Затым гэтых жывёл выпускалі да сябе падобных і назіралі за паводзінамі.

Усе малпы пасля вымушанага самотніцтва мелі сур'ёзныя псіхалагічныя расстройствы. Калі іх пераводзілі да суродзічаў, жывёлы ўпадалі ў стан эмацыйнага шоку. Яны сядзелі на адным месцы і разгойдваліся з боку ў бок, адмаўляліся ад ежы і ў выніку паміралі ад анарэксіі. Любыя спробы кантакту з боку суродзічаў прыводзілі да агрэсіі — малпы кусалі іншых, а часам нават адгрызалі сабе пальцы.

«Адзін год поўнай ізаляцыі ў сацыяльным плане татальна знішчае жывёлу», — пісаў Харлоў. Праз нейкі час ён прыдумаў адмысловую прыладу — «раму згвалтавання». Вучонаму было цікава, як сацыяльна неадаптаваныя самкі будуць сябе паводзіць са сваімі дзецьмі. Ад размнажэння такія макакі адмаўляліся, таму навуковец сабраў канструкцыю, якая пазбаўляла гэтых самак магчымасці рухацца. Такім чынам удалося апладніць два дзясяткі малпаў. Частка з іх сваіх дзіцянят з'ела, частка — забіла, а частка проста не звяртала на іх ніякай увагі. Толькі дзве самкі выявілі нейкае падабенства матчыных інстынктаў.

У канцы 1960-х гадоў у жонкі Харлоў выявілі анкалагічнае захворванне. Вучоны пачаў шмат піць, у яго з'явіліся прыкметы зацяжной дэпрэсіі. Апошнія доследы Гары якраз былі звязаны з прыродай гэтай хваробы. Вучоны прыдумаў «яму роспачы». Гэта была вертыкальная клетка, падобная на калодзеж. Унутры ў поўнай ізаляцыі сядзела дзіцяня макакі, якое не бачыла нават рук лабарантаў, якія прыносілі ежу і мянялі подсціл. Вельмі хутка ў такіх умовах малпы ўпадалі ў стан, для якога лепш за ўсё падыходзіць чалавечы тэрмін «дэпрэсія». Вярнуць іх у нармальны стан не атрымоўвалася.

У 1971 годзе жонка Харлоў памерла. Гэтая падзея моцна змяніла вучонага. Ён стаў павольна размаўляць, перастаў жартаваць, практычна адмовіўся ад камунікацыі з уласнымі дзецьмі. Калегі часта гаварылі пра Гары як пра подлага і жорсткага чалавека. Сам навуковец казаў, што ненавідзіць сабак, адчувае агіду ад катоў, а малпаў разглядае толькі ў якасці крыніцы дадзеных, якія ён можа апублікаваць.

Пад канец жыцця Харлоў і сам у некаторым сэнсе стаў ахвярай эксперыментаў. Ягоную дэпрэсію спрабавалі лячыць з дапамогай электрашоку, але беспаспяхова. Вучоны памёр у 1981 годзе ад хваробы Паркінсана.

---

Доследы Гары Харлоў выклікалі і выклікаюць шмат крытыкі, бо сапраўды ўяўляюцца неэтычнымі. Тым не менш працы навукоўца дапамаглі змяніць уяўленні чалавецтва аб развіцці і метадах выхавання дзяцей, вылучыўшы на першы план бацькоўскую любоў. Дарэчы, сам Гары наўмысна ўжываў у сваіх працах слова «любоў», каб пазлаваць навуковую супольнасць, якая аддавала перавагу больш нейтральнаму тэрміну «прыхільнасць». Сёння Харлоў застаецца адным з самых цытаваных у свеце псіхолагаў, аднак яго эксперыменты наўрад ці хто-небудзь адважыцца паўтарыць.

«Onlíner па-беларуску» ў Telegram. Падпісвайцеся, каб не прапусціць нашы новыя тэксты на роднай мове

Перадрук тэксту і фотаздымкаў Onlíner без дазволу рэдакцыі забаронены. ng@onliner.by