Кар’ера

Карэн нарадзілася ў 1948 годзе ў невялікім мястэчку Платсбург, штат Нью-Ёрк. І мама, і тата дзяўчынкі былі навукоўцамі, таму асаблівага выбару ў яе не было. Юная Ветэрхан з ранняга дзяцінства цікавілася хіміяй і назаўжды звязала сваё жыццё з навукай.

Ва ўзросце 27 гадоў Карэн атрымала доктарскую ступень у прэстыжным Калумбійскім універсітэце, які ўваходзіць у элітную Лігу плюшчу. Яе доктарскую працу курыраваў сам Стывен Ліпард — адзін з найбольш вядомых і цытуемых сучасных хімікаў. Годам пазней Ветэрхан уладкавалася на працу ў Дартмуцкі каледж, дзе і правяла ўсю астатнюю частку жыцця.

Высокая, хударлявая, энергічная Карэн імгненна заваявала сімпатыі як студэнтаў, так і калег. У сферы інтарэсаў дзяўчыны аказаліся таксічныя металы. Маладога навукоўца цікавіла, як яны пранікаюць праз клеткавыя мембраны і выклікаюць рак. Акрамя таго, Ветэрхан стала першай жанчынай-прафесарам хімічнага факультэта каледжа. У далейшым яна спрыяла таму, каб падняць долю жанчын, якія вывучаюць прыродазнаўчыя навукі ў Дартмуцкім каледжы, з 13 да 25%. У далейшым гэты досвед выкарыстоўваўся і ў іншых навучальных установах ЗША.

За час працы Карэн напісала больш за 80 даследаванняў. Сярод іншага яна першай высветліла, як менавіта хром і нікель здольныя пашкоджваць ДНК і ўплываць на развіццё анкалагічных захворванняў. А ў 1995 годзе даследчыца атрымала грант у памеры 7 мільёнаў долараў. Гэта дазволіла Ветэрхан прыступіць да ўвасаблення ў жыццё маштабнай праграмы па даследаванні ўплыву таксічных металаў на арганізм.

На жаль, менавіта гэтая праграма ў выніку і загубіла вялікую вучоную.

Кропля яду

Дыметылртуць — бясколерная лятучая вадкасць са слабым саладкаватым пахам. Нягледзячы на бяскрыўдны выгляд, гэта адзін з наймацнейшых нейратаксінаў, які выклікае пашкоджанне нервова-мышачных сінапсаў. Нейратаксіны з рознай сілай і на працягу рознага часу ўздзейнічаюць на арганізм. Напрыклад, да адносна слабых нейратаксінаў адносяцца алкаголь і нікацін. Значна мацней і хутчэй дзейнічае яд скарпіёна ці кобры. Дыметылртуць знаходзіцца на вяршыні гэтай піраміды і ў таксікалогіі лічыцца эталонным таксінам.

З-за надзвычай высокай небяспекі дыметылртуць амаль нідзе не выкарыстоўваецца. Пры гэтым дзейнічае таксін надзвычай хітра. Пасля пападання ў арганізм хаця б кроплі дыметылртуці яе ўжо практычна немагчыма вывесці. З улікам таго, што сімптомы атручэння з'яўляюцца толькі праз некалькі месяцаў, можна нават не зразумець, што стала прычынай смерці чалавека.

Навошта ж Карэн трэба было працаваць з такім небяспечным рэчывам? Усё ў імя навукі! У жніўні 1996 года ў рамках таго самага дарагога праекта Ветэрхан вывучала ўзаемадзеянне іонаў ртуці з бялкамі рэпарацыі ДНК. Даследчыца, безумоўна, добра разумела небяспеку, якую нясе ў сабе дыметылртуць. Яна прыняла ўсе вядомыя на той час меры бяспекі — працавала толькі ў латэксных пальчатках, ахоўнай вопратцы і са спецыяльным празрыстым казырком, які абараняе твар ад удыхання ядавітых пароў.

Праз тры месяцы пасля злашчаснага вопыту Карэн адчула недамаганне. У яе з'явіліся кароткачасовыя прыступы болю ў жываце. Жанчына пачала хутка губляць вагу. Яшчэ праз пару месяцаў яна занадта часта стала спатыкацца аб дзвярныя парогі і мармытаць незразумелыя словы. Відавочнымі сталі неўралагічныя сімптомы невядомай хваробы.

Толькі тады Ветэрхан, у якой усё часцей пачалі назірацца прыкметы памутнення розуму, успомніла аб інцыдэнце, які здарыўся 14 жніўня 1996 года. Тады падчас доследаў з кончыка піпеткі на тыльны бок рукі вучонай упала адна кропля дыметылртуці. Жанчына не надала ўвагі гэтай акалічнасці, таму што выконвала ўсе меры бяспекі, а яе рукі былі абаронены латэкснымі пальчаткамі. Ахоўнае адзенне Карэн зняла толькі пасля таго, як старанна прыбрала працоўнае месца і ўтылізавала нейратаксін.

У Ветэрхан неадкладна ўзялі аналізы. І жахнуліся. Увесь гэты час жанчына пакутавала ад цяжкага атручэння дыметылртуццю. Утрыманне ртуці ў мачы перавышала норму ў сотні разоў, а ў крыві — у тысячы.

У студзені 1997-га Карэн тэрмінова правялі агрэсіўную хелацірвальную тэрапію, якую звычайна выкарыстоўваюць пры вельмі моцных атручэннях цяжкімі металамі. Пацыенту ўводзяцца хелацірвальныя агенты, якія спрыяюць вывядзенню металаў з арганізма.

На жаль, стан вучонай хутка пагаршаўся. Праз тры тыдні пасля з'яўлення першых неўралагічных сімптомаў Ветэрхан апынулася ў вегетатыўным стане, які перамяжоўваўся кароткачасовымі перыядамі моцнага ўзбуджэння. «Я наведала яе, але ўбачыла зусім не тую кому, якую чакала. Карэн кідала з боку ў бок, па яе твары градам каціліся слёзы. Я спытала, ці не балюча ёй. Лекары сказалі, што яе мозг ужо не ў стане ўспрымаць боль», — расказвала пра апошнюю сустрэчу з прафесарам яе аспірантка, цяпер таксама прафесар. Па словах медыкаў, ртуць, як тэрміты, месяцамі пажырала мазгавыя клеткі даследчыцы.

Карэн Ветэрхан, адна з выдатных сучасных вучоных-хімікаў, была адключана ад сістэмы жыццезабеспячэння і ва ўзросце 48 гадоў памерла. Здарылася гэта 8 чэрвеня 1997 года, менш чым праз год пасля атручэння.

Расследаванне і спадчына

Віны Карэн у тым, што з ёй здарылася, не было. Яна сапраўды выконвала ўсе меры бяспекі, прынятыя ў тыя часы. З-за надзвычайнай таксічнасці дыметылртуць мала хто вывучаў, а таму ніхто і падумаць не мог, што гэтае рэчыва здольнае літаральна за секунды пранікнуць праз латэкс або неапрэн у скуру.

Такім чынам, практычна ўсе тагачасныя лабараторныя пальчаткі былі няздольныя абараніць рукі ад небяспечнага яду. Пасля інцыдэнту з Ветэрхан для працы з высокатаксічнымі матэрыяламі ў лабараторыях сталі выкарыстоўваць звышабароненыя ламінаваныя пальчаткі з пластыка, зверху на якія надзяваліся яшчэ неапрэнавыя пальчаткі з доўгімі абшэўкамі. Працаваць з дыметылртуццю можна толькі пры наяўнасці выцяжной шафы з зачыненай вентыляцыяй.

Зрэшты, прыклад Карэн прывёў да таго, што з дыметылртуццю, якая і так не карысталася асаблівай папулярнасцю, навукоўцы зусім перасталі працаваць. Калі раней рэчыва зрэдку выкарыстоўвалася ў якасці калібравальнага эталона для спектраскапіі ядзернага магнітнага рэзанансу, то пад канец 1990-х нават з гэтай вузкай сферы яд выцеснілі менш небяспечнымі нейратаксінамі. Сёння выкарыстанне дыметылртуці вельмі не рэкамендуецца для любых мэт.

Смерць вучонай усхвалявала не толькі Дартмуцкі каледж, але і ўсю навуковую супольнасць хімікаў. У гонар Ветэрхан назвалі прэмію, прызваную заахвоціць жанчын развіваць навуковую кар'еру. Акрамя таго, у гонар даследчыцы Нацыянальны інстытут навук аб здароўі навакольнага асяроддзя штогод прысуджае ўзнагароду для аспірантаў і навуковых супрацоўнікаў. Партрэт вучонай вісіць у бібліятэцы Дартмуцкага каледжа, а мясцовая чытальная зала названа яе імем.

---

Карэн Ветэрхан была членам некалькіх навуковых супольнасцяў і прадстаўніком Амерыканскай асацыяцыі па вывучэнні раку, а таксама ўваходзіла ў рэдкалегіі многіх навуковых часопісаў. За час сваёй працы яна падрыхтавала 14 вучоных з доктарскай ступенню. Аднак заўчасна памерла ад рэчыва, вывучэнню якога прысвяціла жыццё.

---

«Onlíner па-беларуску» у Telegram. Падпісвайцеся, каб не прапусціць нашы новыя тэксты на роднай мове

Ёсць пра што расказаць? Пішыце ў наш тэлеграм-бот. Гэта ананімна і хутка

Перадрук тэксту і фотаздымкаў Onlíner без дазволу рэдакцыі забаронены. ng@onliner.by